جغرافیای‌ طبیعی‌ ایران‌

کشور ایران‌ با 1956481 کیلومتر مربع‌ وسعت‌ (هفدهمین‌ کشور جهان‌ )در نیمکرة‌ شمالی‌ ،نیمکرة‌ شرقی‌، در قارة‌ آسیا و در قسمت‌ غربی‌ فلات‌ ایران‌ واقع‌ شده‌ و جزء کشورهای‌ خاورمیانه‌ است‌ .

نصف‌ النهار َ5 ْ44 شرقی‌ از غربی‌ ترین‌ نقطه‌ ایران‌ (حدود 50 کیلومتری‌ غرب‌ ماکو) و نصف‌ النهار َ18 ْ63 شرقی‌ از شرقی‌ ترین‌ نقطه‌ ایران‌ (حدود 150 کیلومتری‌ جنوب‌ شرقی‌ سراوان‌ )عبورمی‌ کند .همچنین‌ مدار َ3 ْ25 شمالی‌ از جنوبی‌ ترین‌ نقطة‌ ایران‌ (حدود 85 کیلومتری‌ چابهار)َ و مدار َ47 ْ39 شمالی‌ از شمالی‌ ترین‌ نقطة‌ ایران‌ (حدود 80 کیلومتری‌ شمال‌ ماکو) می‌ گذرد. همسایگان‌ ایران‌ و طول‌ مرزهای‌ مشترک‌ آنها با ایران‌ عبارتنداز : جمهوری‌ های‌ ارمنستان‌ (40 )،آذربایجان‌ (767 ) و ترکمنستان‌ (1206 ) در شمال‌ ،افغانستان‌ (945 )و پاکستان‌ (978 کیلومتر)در شرق‌ وترکیه‌ (486 )و عراق‌ (1609 کیلومتر) در غرب‌ .

طول‌ سواحل‌ ایران‌ در امتداد دریای‌ خزر از رودخانة‌ آستارا تا خلیج‌ حسینقلی‌ 657 کیلومتر ،دریای‌ عمان‌ از خلیج‌ گواتر تا بندرعباس‌ 784 کیلومتر و خلیج‌ فارس‌ از بندر عباس‌ تا دهانة‌ اروندرود نیز 1259 کیلومتر است‌ که‌ در مجموع‌ پیرامون‌ ایران‌ بالغ‌ بر 8731 کیلومتر می‌ باشد . پایتخت‌ ایران‌ ،شهرتهران‌ است‌ و بنادر مهم‌ آن‌ عبارتنداز :انزلی‌ ، نوشهر،بوشهر، شهید رجایی‌ ،امام‌ خمینی‌ ، آبادان‌ ، خرمشهر،بندر عباس‌ جغرافیای‌ طبیعی‌ حدود 90% خاک‌ ایران‌ در محدوده‌ فلات‌ ایران‌ واقع‌ شده‌ و کشوری‌ کوهستانی‌ محسوب‌ می‌ شود.بیش‌ از نیمی‌ ازمساحت‌ کشور را کوهها وارتفاعات‌ ،14 را صحراها و کمتر از 14 آن‌ را نیز اراضی‌ قابل‌ کشت‌ تشکیل‌ داده‌ است‌ .

ارتفاعات‌ ایران‌ را بطور کلی‌ می‌ توان‌ به‌ چهار رشته‌ کوه‌ اصلی‌ تقسیم‌ نمود که‌ عبارتند از :رشته‌ کوه‌های‌ شمالی‌ ،رشته‌ کوه‌های‌ غربی‌ ، رشته‌ کوه‌ های‌ جنوبی‌ و کوههای‌ مرکزی‌ و شرقی‌ . کوه‌های‌ شمالی‌ از کوه‌های‌ آرارات‌ در ترکیه‌ شروع‌ شده‌ ،به‌ ترتیب‌ باکوه‌های‌ علمدار، سهند، سبلان‌ ، کوههای‌ طالش‌ ، کوههای‌ قافلانکوه‌ در آذربایجان‌ ، رشته‌ کوه‌ های‌ البرز در شمال‌ تهران‌ و قسمت‌ جنوبی‌ استانهای‌ گیلان‌ و مازندران‌ ،رشته‌ کوه‌های‌ آلاداغ‌ ،بینالود ،هزار مسجد وقره‌ داغ‌ در خراسان‌ ادامه‌ یافته‌ ،در افغانستان‌ به‌ کوه‌های‌ هند وکش‌ می‌پیوندد.

 بلندترین‌ نقطه‌ این‌ کوه‌ها، قلة‌ دماوند با 5671 متر ارتفاع‌ است‌ که‌ بلندترین‌ نقطة‌ ایرن‌ نیزمحسوب‌ می‌ شود. رشته‌ کوه‌های‌ غربی‌ نیز از آرارات‌ شروع‌ شده‌ واز شمال‌ غربی‌ به‌ سوی‌ جنوب‌ شرقی‌ امتداد داشته‌ و کوههای‌ ساری‌ داش‌ ، چهل‌ چشمه‌ ،پنجه‌ علی‌ ، الوند ،کوه‌های‌ بختیاری‌ ،پیشکوه‌ وپشتکوه‌ ،اشتران‌ کوه‌ و زردکوه‌ رادربرمی‌ گیرد که‌ تقریبا" تمام‌ این‌ سلسله‌ کوه‌ها را در مجموع‌ رشته‌ کوه‌ زاگرس‌ می‌ نامند .بلندترین‌ نقطه‌ این‌ رشته‌ ، قله‌ دینار (دنا) است‌ که‌ 4409 متر ارتفاع‌ دارد. رشته‌ کوه‌ های‌ جنوبی‌ از خوزستان‌ تا سیستان‌ و بلوچستان‌ امتداد یافته‌ وبه‌ کوه‌های‌ سلیمان‌ در پاکستان‌ می‌ پیوندد و شامل‌ کوه‌های‌ سپیدار، میمند، کوه‌های‌ بشاگرد و کوه‌ بم‌ پشت‌ می‌ باشد. کوههای‌ مرکزی‌ و شرقی‌ عمدتا" شامل‌ کوه‌های‌ کرکس‌ ، شیرکوه‌ ،کوه‌ بنان‌ ،جبال‌ بارز،بزمان‌ وتفتان‌ بوده‌ و بلندترین‌ نقطه‌ این‌ کوه‌ها ،کوه‌ هزار(4465 متر) می‌ باشد .

اکثر رودهای‌ جاری‌ درایران‌ کم‌ آب‌ بوده‌ وتنها رود قابل‌ کشتیرانی‌ آن‌ ،رود کارون‌ است‌ .رودهای‌ ایران‌ در چهار حوضة‌ عمدة‌ دریای‌ خزر ،خلیج‌ فارس‌ و دریای‌ عمان‌ ، دریاچة‌ ارومیه‌ و آبریزهای‌ داخلی‌ جریان‌ دارند.

مهمترین‌ رودهای‌ حوضة‌ خلیج‌ فاس‌ و دریای‌ عمان‌ عبارتنداز :کارون‌ ،جراحی‌ ،کرخه‌ ،دز، زهره‌ ،مند ،هندیجان‌ ،دالکی‌ ، سیمره‌ ،تیاب‌ ، شور،اروند رود، کل‌ ،مهران‌ ،الوند، میناب‌ ، سرباز و باهوکلا ت‌ . سیمینه‌ رود، زرینه‌ رود،آجی‌ چای‌ (تلخه‌ رود)و نازلو چای‌ ،از رودهایی‌ هستند که‌ به‌ دریاچه‌ ارومیه‌ می‌ ریزند. رودهای‌ عمدة‌ حوضة‌ دریای‌ خزر عبارتنداز: قزل‌ اوزن‌ ، سفید رود، شور،اهرچای‌ ،زنجان‌ چای‌ شاهرود،قره‌ سو،ارس‌ ، چالوس‌ ،هراز،تجن‌ ،گرگان‌ واترک‌ . همچنین‌ رودهای‌ بمپور، هلیل‌ رود، ماشکل‌ ، شور، کال‌ شور، جوین‌ ،کر، زاینده‌ رود،حبله‌ رود،قره‌ چای‌، کرج‌ ،جاجرود وکشف‌ رود نیزبه‌ حوضه‌های‌ داخلی‌ می‌ ریزند. خلیج‌ فارس‌ که‌ درجنوب‌ ایران‌ واقع‌ شده‌ و ارتباط‌ دریایی‌ کشور را از طریق‌ تنگة‌ هرمز و دریای‌ عمان‌ با سایر نقاط‌ جهان‌ تأمین‌ می‌ کند، در حدود 240000 کیلومتر مربع‌ وسعت‌ دارد. وسیعترین‌ جزیره‌های‌ ایران‌ که‌ عمدتا" در خلیج‌ فارس‌ و تنگة‌ هرمز واقع‌ شده‌اند عبارتنداز:قشم‌ (1491 کیلومترمربع‌ ) ، کیش‌ (7/89 )، لاوان‌ (76 )، لارک‌ (7/48)، هرمز(9/41)، هنگام‌ (6/33 )،اشک‌ (3/26 کیلومتر مربع‌ در دریاچة‌ ارومیه‌ )، فارور بزرگ‌ (2/26 )، هندورابی‌ (1/21)، خارک‌ (5/20 )، مینو(8/17 )، وسری‌ (سیری‌ 3/17 کیلومتر مربع‌ ). دریای‌ خزر با 200/424 کیلومتر مربع‌ وسعت‌ (بزرگترین‌ دریاچة‌ جهان‌ ) در شمال‌ ایران‌ واقع‌ شده‌ و ارتباط‌ دریایی‌ ایران‌ را با کشورهای‌ اروپائی‌ از طریق‌ آبراهه‌ های‌ ولگا ودن‌ در کشور روسیه‌ برقرار می‌ کنند.

 آب‌ بیشتر دریاچه‌ های‌ ایران‌ شور است‌ و بزرگترین‌ آنها عبارتنداز: ارومیه‌ (4868 کیلومتر مربع‌ )، نمک‌ (1806)، هامون‌ جازموریان‌ (1097 )، بختگان‌ (750 )، طشک‌ (تشک‌ 442 )، مهارلو(208 )، حوض‌ سلطان‌ (5/106 )، فامور (پریشان‌ 43)و زریوار (5/8 کیلومتر مربع‌ ). در حدود 180200 کیلومتر مربع‌ از خاک‌ ایران‌ را جنگل‌ پوشانده‌ که‌ حدود 5/55 % آن‌ مربوط‌ به‌ جنگل‌ های‌ بلوط‌ غرب‌ کشور است‌ و «جنگل‌ های‌ شمال‌ » در حاشیة‌ جنوبی‌ دریای‌ خزر 19% ،جنگل‌ های‌ پستة‌ پراکنده‌ در جنوب‌ وشرق‌ 3/13 % ، جنگل‌ های‌ کوهستانی‌ ارس‌ 6/6 % ،و جنگل‌ های‌ گرمسیری‌ و کویری‌ نیز 6/5 % آن‌ را تشکیل‌ می‌ دهد. کشور ایران‌ داری‌ آب‌ وهوایی‌ متنوع‌ و متفاوت‌ بوده‌ و با مقایسه‌ نقاط‌ مختلف‌ کشور این‌ تنوع‌ رامی‌ توان‌ به‌ خوبی‌ مشاهده‌ نمود .

ارتفاع‌ کوه‌های‌ شمالی‌ ، غربی‌ و جنوبی‌ به‌ قدری‌ زیاد است‌ که‌ از تأثیر کلی‌ بادهای‌ مرطوب‌ دریای‌ خزر ،دریای‌ مدیترانه‌ و خلیج‌ فاس‌ در نواحی‌ ایران‌ جلوگیری‌ می‌ کند. به‌ همین‌ سبب‌ دامنه‌ های‌ خارجی‌ این‌ کوه‌ها دارای‌ آب‌ وهوای‌ مرطوب‌ بوده‌ و دامنه‌ های‌ داخلی‌ آن‌ خشک‌ است‌ . در کرانه‌ های‌ جنوبی‌ دریای‌ خزر آب‌ و هوا معتدل‌ ،و میزان‌ بارندگی‌ آن‌ به‌ خصوص‌ در سواحل‌ غربی‌ گیلان‌ بیشتر از سایر نقاط‌ است‌ .

 مقدار متوسط‌ گرمای‌ سالانه‌ دراین‌ نواحی‌ در حدود 18 درجه‌ سانتیگراد می‌ باشد . آب‌ وهوای‌ قسمت‌ غربی‌ کشور مدیترانه‌ای‌ است‌ که‌ در نواحی‌ جنوبی‌ آن‌ آب‌ وهوای‌ نیمه‌ صحرایی‌ گرم‌ نیز بر آن‌ تأثیر می‌ گذارد .دراین‌ نواحی‌ تابستانها با گرمای‌ شدید در دره‌ها و هوای‌ معتدل‌ در ارتفاعات‌ همراه‌ بوده‌ و در زمستانها هوای‌ معتدل‌ در دره‌ ها و سرمای‌ شدید در ارتفاعات‌ حکمفرمااست‌ .

در نواحی‌ جنوبی‌ ،با وجود هوای‌ مرطوبی‌ که‌ در سرتاسر این‌ منطقه‌ حاکم‌ است‌، میران‌ حرارت‌ دراین‌ قسمت‌ ها بالا بوده‌ ، به‌ طوری‌ که‌ حداکثر گرما در خوزستان‌ به‌ 54 درجه‌ سانتیگراد نیز می‌رسد .از ویژگیهای‌ این‌ ناحیه‌ تابستانهای‌ گرم‌ و زمستانهای‌ معتدل‌ است‌ و اختلاف‌ درجه‌ حرارت‌ در فصول‌ مختلف‌ و شب‌ و روز ،زیاد نیست‌ .

به‌ علت‌ وجود کوه‌های‌ البرز درشمال‌ و رشته‌ کوه‌های‌ زاگرس‌ در غرب‌ کشور، همانگونه‌ که‌ ذکر شد ، نواحی‌ داخلی‌ فلات‌ ایران‌ دارای‌ آب‌ و هوای‌ خشک‌ وبیابانی‌ است‌ . در کوهپایه‌ های‌ شمالی‌ و غربی‌ اثراتی‌ از آب‌ وهوای‌ معتدل‌ مجاور در آن‌ وجود داشته‌ و هرچه‌ از غرب‌ به‌ شرق‌ و ازشمال‌ به‌ جنوب‌ برویم‌ از اثر بادهای‌ مرطوب‌ کاسته‌ شده‌ و گرمای‌ هوا نیز افزایش‌ می‌ یابد. درقسمت‌ پست‌ مرکزی‌ ،شرقی‌ و جنوب‌ شرقی‌ ایران‌ آب‌ وهوای‌ بیابانی‌ حکمفرماست‌ . که‌ ازمشخصا ت‌ آن‌ سرمای‌ شدید زمستانهاو گرمای‌ سوزان‌ تابستانهاو اختلاف‌ فاحش‌ بین‌ درجه‌ حرارت‌ شب‌ و روز می‌ باشد.